Sentimenduak ez direla esaten. Baina haunditu naiz, eta ez dut ikasi isilik egoteak zenbat balio duen. Negar egitea gustatzen zait. Eta “maite zaitut” esatea maite dudan orori. Eta ikusi dut esan gabe gelditzen dena ez dela existitzen. Beraz, hemen nator izan zena, existitu zelako, kontatzera. Naizena eta garena, egun batean izan zelako eta izan zirelako delako.
48 urte zituen nire birramama Josefak, Aldason, 1937an, nafar erreketeek hil zutenean. Jolas-giroan hil zuten, nork punteria hobea zuen neurtzen, esnea leiho kanpora ateratzera irten zenean. Araurik gabeko gerrako jolasean botatako tiroa, urteetarako utzitako zuloa, oihartzun sakon baina isila utzi duena. Beldurra eta mina, uhinen bidez errepikatua. Eta ez dago isilpeko mina baino min handiagorik.
Erreketeek hil nahi izan zituzten hitz egiten dudan hizkuntza, kantatzen ditudan kantuak, nire inguruko mendi eta bailaren izenak, gorputz eta arimaren zaurien kontrako sendagai naturalak… baina ez zuten lortu.
Ez nuen Josefa ezagutu, baina esan dezaket ezagutu ditudala seguru hura bezalako emakume sendoak, langileak, xumeak, bizitzaren zartakoei tinko eutsi dieten emakume eta seme-alaba ugariren amak. Bizitza eman eta oparitu dutenak. Egunero janzten gaituen kultura eta hizkuntza puntadaz puntada josi dutenak. Haien aurrean biluzten naiz. Emozionatzen naiz. Eta isiltasuna hausten dut, haiek berpizteko modu bakarra delako. Eta haiek oroituz, oroitzen ditugulako gaur egungo beste zenbait emakume heroi, gorrotoaren gainetik, faszismoaren gainetik eta zenbait giza ankerren gainetik bizirauten dutenak.
“Gure hitzak esan berriz esan, ez daitezela ahaztu, ez daitezela gal, elur gainean txori hanka arinek utzitako arrasto sail ederra bezalaxe… zer dio isiltzen denak isiltzen denean?” ezer ez, Mikel, ezer ez.